Trabzon Osmanlı Dönemi Tarihi (3. Bölüm) 19. yüzyılın 2. Yarısı
Makale: Özhan Öztürk
Göçmen Trafiği
1860’larda Rusya’nın göçe zorladığı Çerkez muhacirlerin büyük kısmı Trabzon ve Samsun yoluyla Osmanlı topraklarına giriş yaparken çoğu aç ve hasta olan muhacirlerin önemli bir kısmı tifüs ve çiçek hastalığı yüzünden ölmüş, salgın kent merkezinde yayılınca Trabzon ve Samsunluların önemli bir bölümü hastalık kapmamak için kenti terk etmiştir[1]. İngiliz raporlarına göre 1 Aralık 1863-17 Şubat 1864 tarihleri arasında sadece Trabzon’da 3 bin göçmenin yanı sıra kentin yerlilerinden 470 Türk, 36 Rum, 17 Ermeni, 9 Katolik ve 6 Avrupalı salgın hastalıklar sebebiyle hayatını kaybetmiştir[2].
1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı ertesinde Kırım ve Kuzey Kafkasya’dan gelen 30 bin Tatar ve Çerkez muhacir Trabzon limanında karaya çıkmış, bunların yaklaşık üçte biri hemen askere alınırken geri kalanlar Anadolu’nun diğer bölgelerine dağıtılmıştır. Tatar göçüyle Kırım civarında ortaya çıkan işgücü açığını kapatmak için Osmanlı topraklarında yaşayan Hristiyanları bölgeye yerleştirmek isteyen Rusların çağrısına Trabzon civarından 600 kadar Rum aile olumlu yanıt vermişse de çoğu tutunamayıp kısa bir süre sonra Anadolu’ya geri dönmüştür.
Trabzon’da Bankacılık
İngiliz ve Fransız sermayesinin denetimindeki Osmanlı Bankası 1891’de Trabzon’da bir temsilcilik açmış ve bölgenin ticari potansiyeli sayesinde hızla kurumsallaşırken bir kaç yıl sonra Ziraat Bankası’nın Trabzon şubesi de hizmete girmiştir. Osmanlı Bankası’nın daha çok Rum ve Ermeni girişimcilere kredi vermesinin de etkisiyle olacak şube müdürü dâhil neredeyse tüm personel Rum ve Ermenilerden oluşmaktaydı. 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Trabzonlu Rum girişimciler Kapoyannidis, Fostiropoulos, Theofylaktou ile Atina Bankası kentte 4 özel banka kurmuş, hatta Tiflis, Odesa, Atina ve Marsilya’da şube bile açmışlardır. Zenginleşen Rum burjuvazisi Trabzonlu mimar Kakoulides’in Frontistirion Rum Koleji projesine faizsiz kredi sağlayacak denli kentin gelişimine önem verirken Kapoyannidis ve Kostaki köşkleri gibi önemli mimari eserlerin inşasını sağlamışlardır.
Trabzon’da Eğitim
1878’de Trabzon valisi Yusuf Paşa’nın hazırlattığı istatistiğe göre Trabzon vilayeti genelinde 1811 Müslüman mahalle mektebi, 259 medrese, 219 Rum ve Ermeni okulu bulunmaktadır. İngiltere’nin 1873’de göreve başlayan dinamik Trabzon yardımcı konsolosu Sir Alfred Biliotti’nin (1833-1915) Trabzon raporundan kentteki okullar hakkında detaylı bilgi ve istatistiklere ulaşmak mümkündür.[3] Biliotti’ye göre kentte 1885’de 9 medrese bulunmakta ve 442 öğrenci eğitim görmekte olup, modern bilimlerin okutulması için ilk rüştiye ise ancak 1858’de açılabilmişti. Belediye 1870’de ilk sanat okulunun açılışını yapmışsa da ilgi görmeyince “Hayriye” adıyla rüştiyeye dönüştürülmüş ayrıca Müslüman tüccarlar “Hamidiye” adlı modern bir okulu kurup finanse etmişlerdir. 1882’de kentte ilk askeri okul açılmış olup, Müslümanların yanı sıra Hristiyanları da öğrenci olarak kabul etmekteydi.
İnşasına 1773’de başlanıp ancak 24 Haziran 1778’de bitirilen Frontistirion kolejinin ünü Karadeniz sahillerini aşmış olup, İskenderiye’den gelen öğretmenleri ve Karadeniz bölgesinde eğitim verecek öğretmenleri bile eğitmekteydi. Bununla birlikte Frontistirion gerek Trabzon’un yağışlı iklimi sebebiyle yabancı öğrencilerin bir süre sonra kenti terk etmesi gerekse “Jimnasium” adlı yeni açılan bir Rum okulunun değer kazanmasıyla bir süre sonra eski önemini kaybetmiştir. 1900-02 arasında yeniden inşa edilen 4 katlı yapı, merkezi ısıtma sistemine sahip olup, tüm pencerelerinden güneş alabilmekteydi. Yapının inşası 10 bin Osmanlı altınına iç donanımı ise 1.000 altına mal olmuştu.[4] 1855’de Trabzon’un ilk Rum kız okulu kurulmuş olup, kentte yaşayan 7200 Rum’un 1042’si çeşitli okullara devam etmekteydi ki bu toplam Rum nüfusunun % 14.47’sine denk gelmekte ve Türk toplumuna oranla[5] oldukça yüksek bir oran arz etmekteydi.
Gregoryen Ermeni Cemaatinin 1830’da erkekler için, 1884’de kızlar için birer ilkokul kurmuş olup, 1883’de ikinci bir erkek okulu daha açılmıştır. Katolik Ermeniler için Venedikli Mihitaristlerin 1848’de açtığı kolej eğitim vermekte olup, ayrıca 1852’de Fransız rahibeler 60 öğrencilik bir kız okulu, 1881’de Fréres des Ecolés Chrétiennes misyonerleri bir başkasını kurmuşlardır. 1884 yılı içinde American Board misyoner örgütünden Palmerce Protestan Ermeniler için biri kız diğeri erkekler için 2 okul açmış ve bu okullar Cumhuriyet dönemine dek varlıklarını sürdürmüşlerdir.
Yemen’de şehit olan Trabzonlu askerler
Osmanlı Devleti’nin tam olarak nüfuz edemediği, isyanların eksik olmadığı Yemen’de halkın büyük kısmı Zeydiye mezhebinden olup, inançları gereği Osmanlı padişahını halife olarak tanımıyorlardı. Ahmed Muhtar Paşa’nın komutanlığında 1870-72 yılları arasında 28 ay süren askeri harekâtın sonucunda merkezi Sana olan 4 sancaklık Yemen vilayeti oluşturulmuş ve 7. Ordu burada kurulmuşsa da 1891 ve 1897’de yeni isyanlar çıkmış, Yemenliler askerlik yapmadığı için 7. Ordu’nun asker ihtiyacı Anadolu’dan çoğunlukla 4 ve 5. orduların mıntıkalarından karşılanmıştır. İmam Yahya’nın 1904 yılında başlattığı isyan büyüyerek, Sana’yı ele geçirmeye muvaffak olunca önce Suriye’de ki 5. Ordu mıntıkasından 24 tabur asker bölgeye gönderilmişse de Arap askerlerin isyancılarla savaşmak istememesi hatta karşı tarafa geçmesi gibi sorunlar yüzünden başarı sağlanamamış, Anadolu ve Rumeli’den taze güçler bölgeye sürülürken Karadeniz’den de her biri aşağı-yukarı 800’er kişilik sekiz redif taburu bölgeye gönderilmiştir. Trabzon (738) , Polathane (837), Sürmene (750), Büyükliman (828), Rize (674), Mapavri (837), Of (792) ve Atina (615) redif taburlarından oluşan 4. Ordu’ya bağlı 53 ve 54. alaylarında toplam asker sayısı 6071 olup, Karadenizliler Sana ve Şehare kentlerinin geri alınması için girişilen askerî harekâtlarda kahramanca savaşıp, büyük yararlılık göstermişlerdir.[6] Uzun süren yolculuk, ilk defa kullandıkları silahla savaşmak zorunda kalmaları, kumanyaların yetersizliği, susuzluk ve salgın hastalıklar 2 yıl boyunca cephede yaşanan kayıplara eklenince 800-900 mevcutla gelen bazı redif taburları 50’den daha az mevcutla dönüş vapurlarına binebilmişlerdir.[7] Trabzon dönüşünde terhis edilen askerlerin alacaklarının büyük kısmını ödenemeyince aileleri zor duruma düşen 200 kadar asker 23 Mart 1907 tarihinde 200 kadar asker toplanarak Trabzon valiliğini basarak para istemiştir[8].
Trabzon Metropolitliği
4. yüzyılda dini açıdan Niksar piskoposluğuna bağlı olan Trabzon 9. yüzyıl
ortalarında kendi piskoposluk bölgesine sahip olmuş ve 1922’ye dek varlığını sürdürebilmiştir. Rum kaynaklarına göre Trabzon kilisesinin sorumluluğunda 2 kent, 5 kasaba ve 73 köyde 55 bin Rum Ortodoks yaşamakta, 85 kilise ve 200 kadar şapelde 1 metropolit ile 93 rahip görev yapmaktaydı.
Son Trabzon metropoliti Philippides Hrisantos[9] 1881’de Komotini’de doğmuş, Leipzig’de eğitim gördükten sonra Konstantinopolis Teoloji Okulu’nda tahsiline devam etmiş, pek çok dil bilen, dini konuların dışında tarih ve diplomasiye de hâkim entelektüel bir din adamıdır. Hrisantos 1913 yılında henüz 32 yaşındayken Trabzon Kilisesi’nin başına getirilmiş, 1922’ye dek görevinde kalmıştır. Hrisantos, milliyetçi Germanos’un tam tersi yapıda, geleneksel Bizansçı çizgide olup, Rum ve Türk toplumlarının işbirliği yaparak birlikte yaşayabilecekleri bir düzen içerisinde bulunması gerektiğini savunmakla birlikte böyle bir sistemin de Rumların üstünlüğü ile sonuçlanacağını düşünüyordu[10].
Metropolit, Yunanistan’a gittikten sonra 1938 – 1941’de Atina başpiskoposluğu yapmış bu sırada Alman işgaline karşı direnişin savunmuş olup, 1949’da ölmüştür.
17. Katolik ve Protestan Cemaatleri
19. yüzyılda Fransa’nın siyasi desteğini arkasına alan Katolik misyonerlerin etkisiyle Ermenilerin din değiştirmeye başlamış, 17. yüzyılda Erzurum’da, güçlü bir merkez oluşturan misyonerler faaliyet alanlarını Kars, Bayezid ve Trabzon’a dek genişletmişlerdir. İstanbul’daki Ermeni Patriği Gregoryen ve Katolik Ermeniler arasında çekişmelere[11] sebep olan bu durumu Sultan’a şikâyet edince II. Mahmut 1834’de Hristiyanların mezhep değiştirmesini yasaklayan bir ferman çıkarmış ama bu emir Tanzimat Fermanı ile geçerliliğini yitirmiştir.[12] Katolik ve Protestan Ermenilerin cenaze törenleri Ermeni Patrikhanesi’nin tepkisi yüzünden protesto edilirken, ölüleri tıpkı İstanbul’da olduğu gibi Trabzon’da da Gregoryen mezarlıklarına kabul edilmeyip kokuşunca durum 1846 yılında yerli Protestanlar tarafından İngiliz Konsolosu F. J. Steven’a şikâyet edilmiştir.[13] Benzer sorunlar Ordu’da da yaşanmış 1881’de Ordulu Protestanlar Ortodokslardan gördükleri kötü muameleyi İngiliz konsolosu Alfred Biliotti’ye bildirince o da Trabzon valisi Sırrı Paşa’ya iletmiştir.[14]
Trabzon Katolik cemaati büyük oranda misyoner faaliyetleri ile din değiştirmiş Ermenilerden oluşmaktaydı ki 1840’da kente gelip, Katolik bir Ermeni ailesinin misafir ettiği Fallmerayer kentte 90 aile ve 600 kişilik bir cemaatin varlığını bildirmiştir.[15] Bıjışkyan 1819’da kentte bulunan 4 kiliseden birisi olan Surp Asduadzadsin kilisesinin Katolik Ermenilere ait olduğunu bildirirmiş ve 1847’de Feruhan Bey tarafından doğrulanmıştır. [16] 1875 salnamesinde Trabzon’da 2 Katolik kilisesinin varlığı[17] bildirilirken kentte 1869 yılında 397, 1870 yılında 409, 1871-1875 yılları arasında 414 ve 1878-1881 arasında 487 Katolik erkeğin yaşadığı kayıtlıydı.[18]
İngiliz konsolosların himayesinde Amerikan kuruluşlarınca gerçekleştirilen Protestan misyonerliği Beyrut, İstanbul ve İzmir gibi merkezlerden sonra 1834’de Bursa ve Trabzon’u istasyon olarak seçmiş, 1835’de Johnston adlı misyoner Trabzon’da resmen faaliyete geçmiştir.[19] Başlıca hedef kitleleri Ortodoks Rumlar olan Misyonerler, kenti Ermenistan’a açılan bir kapı olarak gördükleri için Ermeniler üzerinde çalışmayı da ihmal etmemişlerdir.[20] Protestanların Osmanlı İmparatorluğu’nda ayrı bir millet olarak kabul edildiği 1850 yılında Trabzon’a gelen İngiliz seyyah Frederick Walpole Amerikan Misyonerlerin 15 aileyi Protestan yapmayı başardığını, faaliyetlerine devam ettiklerini bildirmiştir[21]. Trabzon salnamelerine göre 1876’da bir Protestan mahallesi ile mezarlığının yer aldığı kent merkezinde 1878’de 38 erkek, 1895’de 41 erkek, 40 kadın, 1901’de 51 erkek, 43 kadın, tüm vilayette ise 1901 yılında 575 erkek ve 565 kadın Protestan yaşamaktaydı.[22]
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Foreign Office 195-812 No. 9 ve 10. Stevens’ten Bulwer’e yazılar (15 Nisan ve 19 Mayıs 1864)
[2] Foreign Office 195-812. No.4 Stevens’ten Erskine’e yazı (Trabzon, 17 Şubat 1864)
[3] Şaşmaz, 1997b: 41-53
[4] Andreadis, 1996: 19-22
[5] Trabzon’daki Müslüman erkek nüfusunun % 12.7’si mekteplerde % 1.12’si medresede eğitim görmekteydi.
[6] Çakaloğlu, 2007: 200-201
[7] Ahmet İzzet Paşa, 1992: I, 40
[8] BOA, BEO, 227002, 227005; Çakaloğlu, 2007: 119-120
[9] Yunanca Χρύσανθος Φιλιππίδης
[10] Yerasimos, 1989: 365
[11] 1860’larda Trabzon’a gelen seyyah Théophile Deyrolle’da Ermeni cemaati içindeki kavga ve çatışmalardan bahsetmiştir (Théophile Deyrolle, 15)
[12] Eryılmaz, 1996: 75. Ermeni patriği, 1837 yılında Gregoryen Ermenilere çocuklarını Protestan okullarından almalarını emretmiş, 1939’da ise Protestanların düzenlediği tüm faaliyetlere katılmalarını yasaklamıştır (Sonyel, 1993: 216)
[13] BOA, Hariciye Nezareti Siyasi, 1774/16, 21 Temmuz 1860; Sonyel, 1993: 218-219
[14] Ekinci, 2006: 68; Şimşir, 1989: 245–246
[15] Fallmerayer, 2002: 50
[16] Bıjışkyan, 1998: 106-108, 137
[17] Diğer kilise için Bkz. Trabzon Tarihi Eserler, Sancta Maria Kilsiesi
[18] Trabzon Vilayeti Salnamesi 1286 (1869) s. 139; 1287(1870). s. 183; 1288 (1871),s .96-97; 1292(1875),s. 99-100; 1295(1878), s.116-117; 1298(1881), s.132-133
[19] Kocabaşoğlu, 2000: 45
[20] Smith, 1833: 325-326
[21] Walpole, 1851: 227
[22] Trabzon Vilayeti Salnamesi 1293 (1876), s.107-113; 1295 (1878), s.116–117; 1313 (1895), s.18; 1319 (1901), s.211.